Cum res fortunasque hominum cogito incertosque et subitos rerum motus, nichil ferme fragilius mortalium vita, nichil inquietius invenio. Ita cunctis animantibus naturam miro remedii genere consuluisse video, ignorantia quadam sui, nobis solis memoriam, intellectum, providentiam, divinas ac preclaras animi nostri dotes, in perniciem et laborem versas. Tam supervacuis enim semper nec inutilibus modo, sed damnosis atque pestiferis curis obnoxii et presenti torquemur et preterito futuroque angimur, ut nichil magis metuere videamur quam nequando forte parum miseri simus, tanto studio si quidem miseriarum causas et dolorum alimenta conquirimus, quibus vitam -- que, si rite ageretur, felicissima prorsus ac iocundissima rerum erat -- miserandum ac triste negotium effecimus, cuius initium cecitas et oblivio possidet, progressum labor, dolor exitum, error omnia; quod ita esse quisquis vite sue cursum acri iudicio remetietur intelliget. Quem quietum, queso, quem tranquillum, quem non laboriosum magis atque anxium diem egimus? Quod unquam tam securum aut tam letum mane vidimus, ut non ante crepusculum sollicitudo merorque subreperet? Cuius mali, etsi ipsis in rebus multa insit occasio, nisi tamen nos fallat amor nostri, causa maior sive, ut ingenue fateamur, culpa omnis in nobis est. Ut vero sileam reliqua, quibus undique trudimur, quod illud est bellum quamque perpetuum, quod cum fortuna gerimus? Cuius nos facere poterat virtus sola victores, nos ab illa volentes scientesque descivimus: soli igitur, imbecilles, exarmati, non equo Marte cum implacabili hoste congredimur, quos illa vicissim ceu leve aliquid attollit ac deicit et in gyrum rotat ac de nobis ludit. Vinci tolerabilius foret; nunc ludibrio etiam habemur. Id vero quid aliud quam levitas ac mollities nostra fecit? Idonei visi sumus, qui pile in morem huc illuc tam facile iactaremur, animalia evi brevissimi, sollicitudinis infinite, quibus insciis cui puppim litori, cui animum consilio applicemus, pro consilio interim sit pendere ac preter presens malum et a tergo quod doleat et ante oculos semper habere quod terreat; quod preter hominem animantium nulli accidit, quibus presentia evasisse plenissimam securitatem tribuit. Nobis ob ingenium et acumen animi semper quasi cum Cerbero tricipiti hoste luctandum est, ut ratione caruisse prope melius in nosmetipsos etherea nature prestantioris arma vertentibus. Huic malo obstare subdifficile est, vetustate iam et consuetudine radicato: enitendum tamen, in quam rem preter generosi animum conatum -- cui nichil est arduum, nichil inexpugnabile -- et sapientum hominum crebra colloquia -- quamvis id genus iam rarescat -- et multo maxime iugis lectio ac pervigil scriptorumque nobilium monumenta profuerunt, modo salubribus monitis consensus animi non desit, quem unum in terris sani consilii vivum fontem asseverare non verear. Quamobrem, si vel plebeis scriptoribus pro affectu nudo gratiam aliquando habitam scimus, siue pro eo quod iter aperuisse sequentibus visi erant, quanta, oro te, gratia, claris et probatis scriptoribus est habenda, qui multis ante nos seculis in terram versi, divinis ingeniis institutisque sanctissimis nobiscum vivunt, cohabitant, colloquuntur interque perpetuos animorum fluctus, ceu totidem lucida sidera et firmamento veritatis affixa, ceu totidem suaves ac felices aure, totidem industrii ac experti naute et portum nobis quietis ostendunt et eo voluntatum nostrarum lenta carbasa promovent et fluitantis anime gubernaculum regunt, quoad tantis procellis agitata consilia tandem sistat ac temperet? Hec est enim vera philosophia, non que fallacibus alis attollitur et sterilium disputationum ventosa iactanctia per inane circumvolvitur, sed que certis et modestis gradibus compendio ad salutem pergit. In hoc te studium hortari, amicum forte, sed profecto necessarium non est. Natura te varie lectionis multiplicisque notitie avidum fecerat; fortuna, que, ut aiunt, magne rerum partis imperium tenet, turbido quodam ac profundo negotiorum et curarum pelago iactandum dedit. Ceterum non ut legendi otium, sic noscendi desiderium eripuit, quo minus semper litteratorum hominum delectatus amicitia et convictu et occupatissimis diebus otiosas horas quotiens licuit furatus, quotidie instructior, quotidie rerum memorabilium doctior fieri velles, ubi illa, qua nulli cedis, memoria sepe te pro libris uti solitum ipse tibi sum testis. In quod si ab ineunte etate pronus eras, eo nunc putandus es pronior, quo serotinus matutino viatore ferventior atque animo saltem promptior esse solet, quandoquidem hec vulgaris est querela: crescere iter diemque decrescere; quod utique nobis in hoc vite tramite accidit, ad vesperam propinquantibus et vie multum superesse cernentibus. Non michi igitur es hortandus, ut facias quod semper avidissime fecisti: admonuisse suffecerit, ut intendas animum ne qua te hinc humanarum rerum cura dimoveat, que plerosque mortalium post egregios labores in ipsa consummatione maximorum operum avertit, hoc adiecto ut, quia simul omnia vel legere vel audire et meminisse non potes, utilissimis quidem et, quoniam brevitas est amica memorie, brevissimis quoque te fulcias, non quod ego suadeam operosiora illa et maiora sapientie consulta negligere, quibus te in ordinario, ut ita dicam, fortune certamine tueare, sed ut his interim brevibus ac precisis sententiis, quasi quibusdam expeditis atque continuis armis contra omnes insultus omnemque repentinum impetum hinc illinc iugiter sis instructus. Duplex enim nobis est duellum cum fortuna et utrobique quodammodo par discrimen, cuius non nisi partem unicam vulgus novit, eam scilicet que vocatur adversitas. Philosophi, etsi utranque noverint, hanc tamen ipsam difficiliorem arbitrantur; itaque notum illud Aristotelis in Ethicis suo iure diffinientis: “Difficilius esse tristia sustinere quam a delectabilibus abstinere”, quem secutus Seneca ad Lucilium scribens “maius est” inquit “difficilia perstringere quam leta moderari”. Quid dicam? Ausimne tantos inter viros hiscere? Durum quidem, et temeritatis parata suspitio novo homini vetusta tangenti. Hinc auctoritate igitur, hinc etate permoveor; sed alterius magni cuiusdam et antiqui viri succurrit auctoritas: “Neque enim impetrari potest, quin quale quidque videatur ei, talem quisque de illo opinionem habeat”. Marci Bruti verba sunt scribentis ad Atticum, quibus vix aliquid verius dici reor. Quid enim de re qualibet iudicare possum nisi quod sentio? Nisi forte compellar ut iudicio iudicem alieno; quod qui facit iam non ipse iudicat, sed iudicata commemorat. Ego itaque reverenter tantorum hominum omniumque sic sentientium iudicia pretervectus, si de proprio loqui velim, scio quidem alias varie de virtutibus disputatum neque semper difficilioribus principatum dari neque fortuito ultimum inter virtutes locum obtinuisse modestiam, sive eam temperantiam dici mavis; quantum tamen ad id de quo agitur attinet, difficilius prospere fortune regimen existimo quam adverse aliquantoque, fateor, apud me formidolosior et, quod constat, insidiosior est fortuna blanda quam minax. Quod ut sic opiner, non me scribentium fama, non verborum laquei nodique sophismatum, sed rerum experimenta viteque huius adigunt exempla et, magnum difficultatis argumentum, raritas. Nam qui damna, qui pauperiem, qui exilium, qui carcerem, qui supplicium, qui mortem et peiores morte graves morbos equo animo tulerint, multos vidi; qui divitias, qui honores, qui potentiam, nullum. Ita sepenumero me spectante contra omnem adverse fortune violentiam invictos ludo facili prosperior stravit humanique robur animi, quod mine non fregerant, inflexere blanditie. Nescio enim quomodo, mox ut mitior ceperit esse fortuna, incipit mens emollita tumidior fieri et sue sortis oblivionem adiuncta prosperitate concipere. Neque de nichilo dictum est iamque apud nostros homines in proverbium venit magni laboris esse ferre prosperitatem neque casu Flaccus ait:
Bene ferre magnam disce fortunam;
difficilem nempe censebat artem, que nisi studio adhibito nesciretur. Ceterum Seneca ipse fortune partem illam, que sibi difficilior visa erat -- et est haud dubie prima fronte rigidior -- brevi admodum sermone perstrinxerat. Is libellus passim in manibus est vulgi, cui ego nichil addere, nichil detrahere meditor, quod et magno ingenio conflatum opus nostram dedignatur limam et michi meis rebus intento nec comere aliena nec carpere est animus. Sed quoniam et virtus et veritas publice sunt neque studium antiquitatis obesse debet posteritatis industrie, cui excitande atque adiuvande noscitur institutum, de hoc ipso loqui tecum aliquid quodque ille tunc Gallioni suo prestitit, id Azoni meo nunc, quantum hoc defesso iam et occupato semper ingenio dabitur, prestare propositum est michi, insuper et partem alteram, ab illo seu oblivione seu iudicio pretermissam, attingere. Utrique autem sciens pauca permiscui, non fortune cuiuspiam sed virtutis aut vitii excellentie aut defectus, quod, etsi extra propositum, ipsa quidem effectu tamen haud dissimili et letos quoque mestosque animos factura viderentur. Quibus in rebus quo me gesserim ingenio tu censebis, occupationum memor ac temporis, qui paucissimis diebus ceptum perfectumque opus admirans videris; ego solius fidei iudex sum. Studui hercle non ut unumquodque michi speciosius, sed ut tibi atque aliis -- si tamen alius quisquam hec attigerit -- utilius visum est conquirere; denique finis meus is, qui semper in hoc genere studiorum fuit, non tam scilicet scribentis laus quam legentis utilitas, si qua ex me percipi aut sperari potest: ad id maxime respexi, ne armarium evolvere ad omnem hostis suspitionem ac strepitum sit necesse, quin mali omnis et nocentis boni atque utriusque fortune remedium breve sed amica confectum manu, quasi duplicis morbi velut non inefficax antidotum, in exigua pixide omnibus locis atque temporibus ad manum, ut aiunt, et in promptu habeas. Nam, ut dixi, utraque fortune facies metuenda, veruntamen utraque toleranda est et hec quidem freno indiget, illa solatio: hic animi elatio reprimenda, illic refovenda ac sublevanda fatigatio. Hanc ergo varietatem cogitanti michi, non modo cum de hoc vellem aliquid scribere, tu occurrebas dignus eo munere, quo uterque nostrum communiter uteretur, ut ait Cicero, sed etiam tu me solus ut scriberem excitabas, non quidem verbo, ut qui ceptorum nichil conscius sis tantorum, sed rebus ipsis et in utranque partem abundante materia. Multos in eculeo fortune habitos, multos in delitiis scimus, multos magno impetu rotatos; nec scandentium desunt exempla nec ruentium, nec sum nescius quosdam ex altiore fastigio prolapsos. Quot Romani imperatores, quot externi reges, vel hostium vel suorum manibus e summo solio detracti, vitam simul et imperium amisere? Ac, ne omnia a vetustate mutuemur, et exules nuper et captivos et in acie cesos, domi et capite truncos quodque durissimum vel relatu, et laqueo enectos fedeque laniatos reges novimus. Tibi, cui cor regium natura dederat, nec dedit regnum fortuna nec abstulit: at quem in ceteris illa tam varie egerit, vix, quod sciam, nostra etas inveniet. Iam in primis valitudine prosperrima et corporis viribus dudum fretus usque ad stuporem omnium qui te norant, intra non multos annos ter desperatus a medicis, ter vitam ac salutem tuam in solo medici celestis auxilio posuisti: sic ab illo tandem sanitati redditus, ut penitus tuum illud pristinum robur amiseris, non inferiore miraculo dexteritatis eximie atque insolite gravitatis, ut qui olim pene eripes fueris, nunc acclinis aut servorum manibus equi tergo impositus aut humeris nixus lentis terram passibus metiaris. Patria tua uno prope tempore te dominum vidit atque exulem, ita tamen, ut nichil obscurior exilio viderere. Nulli fere nostrorum hominum par principum favor, nulli par fuit iniuria ut, cum paulo ante certatim in amicitiam tuam niterentur, idem ipsi, de nulla alia re concordes, in tuum mox exitium quasi communicato consilio conspirarent et pars quidem tuum caput insidiis peteret, auro prius ac gemmis largifluisque muneribus tot per annos propitie ac faventis fortune et -- que his omnibus gravior iactura est -- amicis atque clientibus universaque familia, duris equidem sed diversis tormentorum ac mortium generibus, spoliatum, pars que clementior fuit illud ingens patrimonium, terras, homines, domos, oppida invaderet, ut qui modo te viderant mox e summis opibus ad inopiam redactum ceu aliquod fortune prodigium mirarentur. Amicorum, ut dixi, pars periit, in superstitibus periit fides fugitque, quod adsolet, cum prosperitate favor hominum, ut dubitare posses an amicorum prius an fidei fleres interitum. Accessit in medio rerum estu egritudo pene ultima et tam morti proxima ut quem vivere amplius non posse persuasum esset, extinctum fama vulgaret. Et hic morbus, hec paupertas, hic laborum cumulus, pulsum patria, procul domo, in alienis terris ac laribus circumtonante bello semiobsessum oppresserant, ne quid omnino interim tibi cum his amicis, si quos aut virtus fecerat aut fortuna dimiserat, seu colloqui seu litterarum posset esse commercium. Nichil omnium preter carcerem defuit ac mortem, quamvis nec carcer defuerit, dum fidissima coniunx et pars tuorum viscerum nati omnes nateque ab hostibus capti essent, nullo prorsus tibi relicto solatio tante prolis, nec mors quidem, dum et tu secum adsidue luctareris et unus ex filiis iam tunc teneram et insontem animam in carcerem posuisset. Quid multa? Impletum in te uno vidimus quod de duobus summis viris Gaio Mario Magnoque Pompeio legimus, quid boni scilicet et quid mali possit, haud unquam leta tristibus miscentem, in te tuisque pignoribus secretim explicuisse fortunam. Cuius olim cum blanditias non tam insolenter ut plerique felicium, tum vero minas nuper atque impetum tam forti tamque invicto animo tulisti, ut vel ob hoc unum, multis qui antea tuum nomen oderant te amandum mirandumque prebueris --habet enim hoc proprium virtus, ut in amorem sui bonos erigat, in stuporem malos idque cum omnis virtus habeat, tum precipue fortitudo, cuius inter fortune turbines ac tenebras rerum terribilium et tranquillitas gratior et lux ipsa conspectior est --, michi vero non solum ad antiquum tuum amorem, quod impossibile factu rebar, multum nove benevolentie adieceris, sed alio festinantem calamum ad hec non suo tempore scribenda deflexeris, ut et in scriptis meis animi tui vultum velut in speculo contempleris. Et si quid ibi minus excultum apparuerit, quod bona fide displiceat, ad hunc modum formes atque ita te instituas, ut seu solitis seu novis artibus, que innumerabiles ei sunt, tecum posthac fortuna variaverit, nulla te species rerum turbet, sed paratus ad omnia, promptus ad singula, dulcia pariter et amara despicias, fidentissime ab adverso Maroneum illud exclamans:
Non ulla laborum,
o virgo, nova mi facies inopinave surgit:
omnia precepi atque animo mecum ante peregi.
Nec me fallit, ut in corporibus hominum sic in animis multiplici passione affectis, medicamenta verborum multis inefficacia visum iri, sed nec illud quoque me preterit, ut invisibiles animorum morbos, sic invisibilia esse remedia. Falsis opinionibus circumventi veris sententiis liberandi sunt, ut qui audiendo ceciderant, audiendo consurgant. Ad hec qui quod habuit egenti libens obtulit amico, quantulumcumque est, pleno amicitie functus est munere. Animum enim spectat amicitia, non rem, que parva licet magni amoris indicium esse potest. Ego quidem, ut magnificum quodque tibi opto, sic quid aptius hoc tempore largiar non habeo. Quod si validum senseris, ipsa que pretium rebus facit utilitas commendabit; sin invalidum, excusabit amor noster. Sic autem ad legendum venies, quasi quattuor ille famosiores et consanguinee passiones animi, spes seu cupiditas et gaudium, metus et dolor, quas due sorores equis partubus prosperitas et adversitas peperere, hinc illinc humano animo insultent: que vero arci presidet ratio, his omnibus una respondeat clipeoque et galea, suisque artibus et propria vi, sed celesti magis auxilio circumfrementia hostium tela discutiat. Ea michi de tuo ingenio spes est, ut unde victoria stet facile iudices. Non te diutius traham, sed ut propositum meum nosses, index operis epistola premittenda erat, quam si ascribendam duxeris, utrunque metiens videto ne longior prefatio libellum brevem non aliter quam pregrande caput exiguum corpus premat. Nichil est enim sine mensura ac partium proportione formosum.
Interlocutores
| Dolor | |
| Gaudium | |
| Ratio | |
| Spes |
I
FRANCISCI PETRARCHE V.C.
“DE REMEDIIS UTRIUSQUE FORTUNE”, LIBER I.
Ad splendidum natalibusque clarum virum Azonem Corregium, principem Parmensem, amicum suum.
1
DE ETATE FLORIDA ET SPE VITE LONGIORIS
G. et S. -- Etas florida est, multum superest vite.
R. -- En prima mortalium vana spes, que multa hominum milia et fefellit et fallet!
G. et S. -- Florida est etas.
R. -- Inane gaudium et breve! flos iste, dum loquimur, arescit.
G. et S. -- Etas integra est.
R. -- Quis integrum vocet cui et multum deest et quantulum sit quod restat incertum est?
G. et S. -- Atqui lex est certa vivendi.
R. -- Quis hanc legem tulit, aut quod istud legitimum tempus est vite? Iniquissima vero lex, que non omnibus una est, immo tam varia, ut nichil incertius in hominum vita quam ipsius vite modus sit.
G. et S. -- Est tamen et modus aliquis et vite meta, quam sapientes statuerunt viri.
R. -- Metam vite statuere, non qui accipit, sed qui dat illam Deus potest. Intelligo autem: septuagesimum aut, si natura potentior est, octogesimum cogitatis annum atque ibi metam figitis quo provectos maneat labor et dolor; nisi forte longius spem promovit is qui ait: “Numerus dierum hominum, ut multum, centum anni”: quo quam rari veniant videmus. Sed, ut sit omnium quod paucorum est, quantulum tamen nunc etiam id est?
G. et S. -- Multum sane! Est enim iuvenum vita securior et a senectute remotior et a morte.
R. -- Falleris: etsi nichil tutum homini, illa tamen periculosior vite pars quam securitas nimia reddit incautam. Nichil est alteri vicinius quam mors vite: cum distantissime videantur, contigue sunt. Semper illa prelabitur, semper hec instat: quocunque fugeritis, presto est et cervicibus imminet.
G. et S. -- Iuventa nunc saltem presens est et senectus absens.
R. -- Nichil mobilius iuventa, nichil insidiosius senectute; illa non stat mulcendoque fugiens abiit, ista per tenebras atque silentium pedetentim subiens improvidos ferit et, dum longinqua fingitur, in foribus est.
G. et S. -- Etas in ascensu est.
R. -- Insidiosissime rei fidis: ascensus iste descensus est; vita brevis, tempus instabile furtim, nullo pedum strepitu, inter somnum et iocos effluit. Et o si hec temporum celeritas viteque brevitas ut in fine sic in principio nota esset! Nunc intrantibus infinitum quiddam, exeuntibus nichil; et quot secula videbantur, vix totidem sunt momenta: tum demum fraus noscitur dum vitari nequit. Unde est, quod sepe frustra huic consulitur etati: incredula simul et inexperta est, et contemptrix alieni consilii, inops sui. Itaque iuveniles errores, licet innumerabiles et immensos, his ipsis tamen occultos et incognitos quorum sunt, nichil melius quam senectus detegit et dissimulantium conniventiumque luminibus ingerit, nec prius quod esse debuistis advertitis quam quod esse voluistis effecti estis fierique iam aliud non potestis. Quod si quis in tempore aut per semetipsum intelligere posset aut docenti credere, ille michi unus ex milibus preclarus ac felix surgeret adolescens nec tam multis anfractibus ageret vitam, cuius unica tuta et recta per virtutem via est.
G. et S. -- Etas indecerpta est.
R. -- Quomodo indecerpta est que, ex quo esse ceperit, assidue carpitur et que minutissimis portiunculis dum datur eripitur? Si quidem motu perpetuo celum rotat, momenta horas, hore diem rapiunt, is alium diem trudit, isque alium et numquam quies. Sic menses pretereunt, sic anni, sic it etas, sic currit et properat et, ut Cicero ait, volat quodque ait Maro:
Celeres neque commovet alas.
Ita ceu navi iter agentibus nec sentientibus qui vehuntur, sepe nec cogitantibus finis adest.
G. et S. -- Etas incipiens ab extremo procul abest.
R. -- Intra brevis vite spatium nichil est procul.
G. et S. -- At nulla pars a fine distantior quam principium.
R. -- Nulla quidem; sed tunc recte diceretur, quando omnes equis spatiis viverent. Nunc pluribus viis et sepius prima etas in mortem incidit, quo fit ut plerumque vicinior sit extremo qui remotior videbatur.
G. et S. -- Certe florentissima est etas.
R. -- Etsi ad hoc pauci animum advertant, tamen ex quo loqui cepimus, mutatio aliqualis incessit et modo per singulos syllabarum tractus vite aliquid excidit, aliquid de caduco etatis flore subtrahitur. Quid autem, queso, plus habet hic mollis et nitidus adolescens quam ille durus et squamosus senex preter hunc, quem loquimur, etatis brevem scilicet et caducum, immo assidue cadentem florem? Ubi quid tam dulce, tam iucundum non intelligo, cum sciat dicto citius se futurum quod ille nunc est vel, si nescit, insaniat; nisi forte e duobus capitali simul supplicio addictis ille felicior est habendus, qui novissime iussus est dare colla securibus, qui michi quodammodo ipsa dilatione miserior videatur; quamquam non est par horum conditio et illorum: huic enim intervenire aliquid potest, unde college supplicium evadat et vivat, iuvenem senio eripere sola mors potest. Ad summam, parvo temporis in spatio non stat magna felicitas et ingentibus animis breve nichil optabile est. Expergiscimini consopiti, tempus est, caligantesque oculos aperite, assuescite iam tandem eterna cogitare et amare et optare, simul autem peritura contemnere, condiscite ab his sponte discedere, que vobiscum diu esse non possunt et animo illa relinquere ante quam relinquamini.
G. et S. -- Etas est stabilis virensque.
R. -- Mentiuntur, qui nescio quam etatem stabilem dicunt. Nil volubilius tempore, tempus vero vehiculum est etatum omnium: hoc stabile fingitis? O vanitas! Nichil est stabile: nunc maxime raperis.
2
DE FORMA CORPORIS EXIMIA
G. -- Forma corporis eximia est.
R. -- Nichilo firmior est illa quam tempus; cum eo veniens, cum eodem fugit. Siste si potes tempus: poterit forsan et forma consistere.
G. -- Forma corporis egregia est.
R. -- Fragili niteris fundamento. Corpus ipsum umbre in morem preterit: tu momentaneum corporis accidens tibi mansurum spondes! Ruere queunt accidentia stante subiecto, nequeunt illo ruente non ruere. Atque cunctis ex qualitatibus que mortali cum corpore fugiunt nulla velocior quam forma, que mox ut amenum flosculum ostenderit, ipsos inter oculos mirantium atque laudantium evanescit: brevis hunc pruina perusserit, levis hunc aura decusserit, subito vel inimice manus ungue decerpitur vel pretereuntis morbi calce deprimitur. Denique gloriare et exulta ut libet: venit ecce magnis passibus, que te velo tenui latentem detegat. Quanti esset forma vivi hominis mors ostendit; nec mors sola, sed senectus et paucorum spatium annorum, immo vel unius lucis repentina febricula. Postremo, ut nichil externum incidat, per sese stando durandoque consumitur et in nichilum redit neque tantum gaudii veniens tulit quantum fugiens fert doloris. Hec, ni fallor, expertus erat aliquando formosus ille Romanus princeps, qui amico scribens “scias” inquit “nec gratius quicquam decore nec brevius”; quamvis, etiamsi durabile perpetuumque nature donum esset, non intelligo quid tantopere expetendum habeat iste non solidus nec in ipso homine nisi superficie tenus fulgens decor multaque feda contegens et horrenda levissimoque cutis obtentu sensibus blandiens et illudens. Veris igitur ac mansuris bonis delectari convenit, non falsis atque labentibus.
G. -- Forma corporis elegantissima est.
R. -- Habes velum oculis, laqueum pedibus, alis viscum; haud facile seu vera discernere, seu virtutem sequi poteris, seu in altum evolare animo: multos enim ad honesta pergentes forma detinuit detorsitque contrariam in partem.
G. -- Forma corporis mira est.
R. -- Bene ais: “mira”. Nam quid hac vanitate mirabilius? Quot delectabilibus abstinent formosi iuvenes, quos suscipiunt labores, quanta sibi inferunt supplicia, ut formosiores non sint quidem sed appareant, unius forme studio et valitudinis et voluptatis immemores! Quantum vero inter comendum tempus effunditur, quot honesta interim, quot utilia, quot postremo necessaria negliguntur! Tuum igitur breve caducumque bonum et inane gaudium sine invidia tibi habeto. Habes hostem tuum domi quodque est peius, delectabilem ac blandum, habes raptorem quietis ac temporis perpetuumque tortorem, habes et materiam laboris uberrimam, discriminum causas, fomenta libidinum nec minorem querendi odii quam amoris aditum. Fies mulierculis forsan amabilis, odiosus viris aut certe suspectus. Nulla re magis quam forma corporea coniugalis zelus accenditur. Nulla enim res ardentius appetitur quam forma, nulla animum movere potentior atque ideo nulla suspectior.
G. -- Forma corporis magna est.
R. -- Solet hec stultos adolescentes quo non expedit urgere, dum bono suo ut libitum sic licitum frui putant neque quid deceat attendunt, que sepe iam multis acerbi ac turpis interitus causa fuit.
G. -- Forma corporis rara est.
R. -- At brevissimum tempus erit, quando oris habitus hic colorque mutabitur: cadet flava cesaries, reliquie albescent, teneras genas et serenam frontem squalentes arabunt ruge, letas oculorum faces et lucida sidera mesta teget nubes, leve dentium ebur ac candidum scaber situs obducet atque atteret, ut non colore tantum, sed tenore alio sint: recta cervix atque agiles humeri curvescent, guttur lene crispabitur, aridas manus et recurvos pedes suspiceris tuos non fuisse: quid multa? Veniet dies quo te in speculo non agnoscas et hec omnia que obesse multum extimas, ne quid improvisis monstris attonitus non predictum dicas, hic iam tibi, si vivis, dicto citius eventura denuntio, qui si michi nunc credis, tunc te parcius miraberis transformatum.
G. -- Forma interim clara est.
R. -- Quid hic dicam brevius quam illud Apuleii Madaurensis: “Expecta paulisper et non erit”?
G. -- Forma corporis hactenus excellens est.
R. -- Quam mallem formam anime excellentem! Est enim et sua anime pulchritudo, multo suavior certiorque quam corpori et ipsa quoque suis legibus decore ordinis atque apta suarum partium dispositione subsistens. Illam optare, illi operam impendere dignum erat, quam nec dies longa detereret, nec morbus extingueret nec mors ipsa; nunc caduca miramini.
G. -- Certe nunc saltem insolita forma est.
R. -- In hac ut in aliis multis optanda mediocritas. Sin hac tali forma nec tibi placueris nec nisi qua decet aliis placere curaveris ususque fueris caste, sobrie, modeste, non exigua tue laudis accessio est futura.
G. -- Preclara facies animum honestat.
R. -- Immo quidem exprobrat et sepius in periculum trahit. Quid vero attinet gloriari eo, quod neque tuum sit neque diutius servare possis, quod habuisse nulli, proiecisse multis gloriosum fuit? Mitto alios: Spurinam non naturalis forma nobilitat sed accersita deformitas.
G. -- Ut virtus animi corporis forme iuncta sit studeo.
R. -- Si id effeceris, tum demum vere michi, tunc undique fortunatus fueris formaque clarior videbitur et virtus gratior. Quamvis eum errare sibi visum esse, qui ait:Gratior est pulchro veniens e corpore virtus scribat Seneca, michi tamen iure reprehensus videretur, si dixisset “maior” aut “perfectior” aut “altior”; nunc, quia dicendo “gratior” non rem ipsam, sed spectantium iudicia respicit, non michi visus est errare Virgilius qui hoc ait. Et ad summam, ut nichil in se solidum habet forme gratia, nichil optabile, sic, si ultro obvenerit virtuti addita neque utriusque de pretio error sit, hanc illius ornamentum dici patiar, non inamenum visui, breve tamen ac fragile: solam vero pondus anime dixerim atque infaustum, tristis insigne ludibrii.
3
DE VALITUDINE PROSPERA
G. -- Quid quod valitudo prospera est?
R. -- Quicquid de forma modo diximus, repetitum puta.
G. -- Valitudo corporis firma est.
R. -- En senectus ab adverso, mille morborum armata generibus! Contra valitudinem interea voluptas militat: familiare certamen!
G. -- Valitudo corporis leta est.
R. -- Inconsulta iucunditas queque negligentes et incautos facere soleat possessores suos et sepe morbos arcessere, quos valitudini proprie diffidentis intentio declinasset!
G. -- Valitudo corporis bona est.
R. -- Bene utere; alioquin leve bonum, quin et grave malum si, ut solita est, culpe cuiuspiam causa sit. Multis periculosa et pestilens sanitas fuit, qui tutius egrotassent.
G. -- Valitudo corporis optima est.
R. -- Res pergrata multumque utilis, seu corpore quid agendum seu animo est. Sed, ut quarundam radicibus herbarum inest vis veneni que, dum aliarum rerum immixtione purgata est, salubre poculum e pluribus fit, quod ex uno pestiferum fuisset, sic corporea sanitas, ne noxia sit habenti, non aliter quam adiuncta animi prospera valitudine temperanda est. Nusquam peius quam in sano corpore eger animus habitat.
4
DE SANITATE RESTITUTA
G. -- Longa egritudine liberatus gaudeo.
R. -- Gratiorem, fateor, sanitatem redditam quam retentam. Ingratissimi mortales bona vestra vix aliter quam perdendo cognoscitis; et perdita ergo vos cruciant et recuperata letificant.
G. -- Gravissima febris me destituit.
R. -- Gravissimas febres medici dicunt que ipsis in ossibus et medullis estuant. Quanto ille sunt graviores, que in anima intus latent! His te maxime liberatum velim.
G. -- Egritudo abiit.
R. -- Egritudo presens sepe profuit, dum debilitatis viribus corporis anime sanitatem peperit. Consequenter igitur et digressa nocuit et anime lumen imminuit et corporis auxit insolentiam. Quamvis mala, quamvis pessima egritudo videatur, optabile malum tamen, quod mali remedium sit maioris.
G. -- Tandem egritudo longior finem habet.
R. -- O stultissime, sic tu reris mortem effugisse, ad quam curris assidue? Nunc propinquior morti es quam dum illi contiguus videbaris: irremeabile vobis est iter neque ulla eius in parte subsistitur, neque diversorium, neque lentior usquam gressus; et somnus et vigilia et labor et requies et morbus et sanitas eque sunt gradus ad mortem.
G. -- Ancipiti egritudine absolutus sum.
R. -- Creditricem habes infallibilem: dilata dies solutionis est, sed non cassa ratio; habes egrotare iterum et mori.
5
DE VIRIBUS CORPORIS
G. -- Virium satis, immo multum contigit.
R. -- Que de forma ac valitudine dicta sunt relege: similium similis disciplina est.
G. -- Multum est virium.
R. -- Vide ne quid aggrediare virium fiducia, quo imbecillis appareas.
G. -- Abunde est virium.
R. -- Taurina gloria est.
G. -- Plurimum est virium.
R. -- Plusculum elephanti.
G. -- Virium est nimis.
R. -- Facile crediderim id quidem; superexcessus autem in vitium vergit, seu ipsum est vitium.
G. -- Nimis est virium.
R. -- Nimietas hec, si ad mediocritatem redeat, bene erit; quid si ad defectum transeat, quid si hoc robur fragilitas insignis excipiat? Crede michi, nulle tante usquam corporum vires, que vel labore immodico vel morbo acri vel cuncta vincente senio non frangantur; infatigabilis et invicta vis animi est.
G. -- Ingens robur corporis est.
R. -- Nemo Milone robustior, clariores multi.
G. -- Vastum et prevalidum corpus est.
R. -- Prestantissima rerum virtus mole corporea non eget, in animis habitans.
G. -- Nichil his viribus difficile.
R. -- Immo impossibilia permulta atque illud in primis ut qui in corpore spem posuit in alto scandat.
G. -- Iam supra hominem vires sunt.
R. -- Hac in re qui superior cunctis hominibus evaserit, tamen animantibus inferior erit.
G. -- Nichil his viribus metuendum.
R. -- Immo nunc maxime! In magnam enim virium fiduciam magnis viribus accingitur fortuna et interdum ex equo congredi indignans, ut ostendat quam fragile animal est homo, dum sibi etiam robustissimus videtur, giganteos viros leni prelio confecit: Herculem ab hominibus invictum vis latentis mali vicit, Milonem ipsum cunctis celebratum et cognitum palestris arbor una detinuit lacerandumque feris obtulit. Sic robur illud eximium sine exemplo fisse quercus robori impar inventum est: tu viribus tuis fidis!
G. -- Vires immense suppetunt.
R. -- Omne immensum laborat mole sui.
G. -- Vires in augmento sunt.
R. -- Natura ferme rerum omnium hec est, ut cum ad summam pervenerint descendant idque non equo gressu: ascensus enim lentior, descensus preceps. He quoque vires, cum crescere desierint, non consistent et primo quidem clanculum, post apertius tandem ruent. Omnes res mortalium preter animum solum eque fugiunt, sed non eque omnium fuge vestigia apparent, nisi forte minus eunt animalia, que vel tenebris vel tacito repunt nisu vel, quoniam id quoque traditur, itineris indicium caudis premunt.
G. -- Corporis mei viribus glorior.
R. -- Quid faceres tuis? Cogita vero quantarum ipse sis virium; iste enim non tue sunt, sed hospitii, immo carceris tui vires. Vanum est autem, cum ipse sis fragilis, forti habitaculo, dicam melius, forti adversario gloriari.
G. -- Viribus meis letor.
R. -- Quid hic dicam, nisi poeticum illud:
Non longum letabere,
inque letitie locum venient querele? Meministi ut is ipse tam validus, quem bis modo memoravi, de suis viribus in senectute conqueritur.
6
DE VELOCITATE CORPOREA
G. -- Sed pernicitas multa est.
R. -- Refert quonam cursus intendatur: multos sua velocitas in exitium tulit.
G. -- Pernicitas mira est.
R. -- Currite mortales ut libet: celi velocitas vos precurrit et ad senium et ad mortem applicat; illud vobis cursum eripiet, motum illa.
G. -- Pernicitas summa est.
R. -- Eo tendit ubi desinat.
G. -- Pernicitas inaudita est.
R. -- Illo properat ubi tarditas multa erit.
G. -- Pernicitas infinita est.
R. -- Sit quanta libet: ubi se exerceat non habebit, si quidem puncti vicem terra omnis obtinuit.
G. -- Pernicitas inextimabilis est.
R. -- Hec ingenii laus est, cui maria et celum et eternitas et nature spatia recessusque et arcana rerum omnium patent: corpus puncti momentique ambitu circumscriptum quo sua pernicitas latura atque ubi depositura est? Nonne enim, ut latissime pateat hoc spatium seu temporum seu locorum, nichilo minus, quocunque sese flexerit, ad sepulchrum currit? Ille saltem angustie sine ullis aut astrologicis coniecturis aut geometricis demonstrationibus note sunt; ita eo curritur, ubi profecto non curritur.
G. -- Incredibilis modo michi pernicitas est.
R. -- Cum omnes homines excesseris, lepusculum non equabis.
G. -- Pernicitas stupenda est.
R. -- Hec plerosque pendentibus et preruptis locis comitata plano calle destituit, quosdam per propugnacula turrium, per antennas navium, per confraga montium innocue volitantes, post levi pedis offendiculo in via publica prolapsos extinctosque novit etas nostra. Anceps est contraque naturam insueta gravium corporum hec levitas volucremque hominem non diu factura; nam etsi inoffensa processerit, fessa tamen cito desinet: breve robur hominis, brevior pernicitas.
G. -- Valde nunc agilis sum.
R. -- Et asellus agilis iuventa et senio piger pardus. Spatio levitas ingravescit. Prima etas stimulos habet, frenos ultima; quicquid es, non eris diu et, si esse cupis, cura ut sis bonus: senium virtus sola non metuit.
7
DE INGENIO
G. -- At ingenium velox est.
R. -- Ad virtutes utinam! Alioquin quo velocius, eo propius ruine.
G. -- Ingenium expeditum est.
R. -- Si et bonis artibus applicabile pretiosa animi suppellex; si minus, onerosa, periculosa, laboriosa!
G. -- Ingenium peracutum est.
R. -- Ingenii non acumen, sed equabilitas atque constantia veram laudem atque perpetuam merentur. Quorundam acumen tenui cuspide frangitur primoque molimine deficiet: validissima etiam, si ad ultimum extenuentur, infirma sunt. Sic robur omne tenuitas atterit.
G. -- Acutissimum ingenium est michi.
R. -- Nichil sapientie odiosius acumine nimio, nichil vero philosophanti molestius quam sophista: ideo invisam Palladi finxere veteres araneam, cuius subtile opus ac tenues tele sunt, sed fragiles nullique usui. Ut mucronis ergo, sic ingenii acies sit: non penetret modo, sed subsistat.
G. -- Promptum ac versabile ingenium est.
R. -- Hoc Marco Catoni censorio tributum est, quod litteris simul atque armis, bellicisque omnibus et urbanis ac rusticis artibus eque foret idoneus, quod ex parte Greci suo tribuunt Epaminonde, Perse autem Cyro. Tuum hoc versabile quonam vergat, neu versutum sit neve aliquid non agile, sed leve potius et inconstans habeat caveto. Aliud est enim non posse consistere, aliud facile ire posse quo velis.
G. -- Ingenium est excellens.
R. -- Multum refert quo in genere excellas: huius enim quoque verbi significatio vaga est verumque est ubi intenderis ingenium valere. Malo igitur ingenium bonum quam excellens, quod illud in malum flecti nequit, hoc in diversa volubile est. Nam et Crispus Lucium Catilinam magni vi animi fuisse ait, sed ingenio malo pravoque.
G. -- Ingenium magnum est.
R. -- Bonum cupio et modestum: magnitudo sola suspecta est; sepe magnum ingenium magnorum initium malorum fuit. Raro autem magni errores nisi ex magnis ingeniis prodiere.
8
DE MEMORIA
G. -- Memoria ingens data est.
R. -- Ampla ergo domus tedii et atrium fumosarum imaginum ubi multa displiceant.
G. -- Memoria est multarum rerum.
R. -- Multis in rebus pauca delectant, plurima cruciant et sepe delectabilium mesta recordatio est.
G. -- Rerum adest variarum memoria.
R. -- Si bonarum, bene; si malarum, quid hinc gaudes? Parumne triste est vel tulisse mala vel vidisse, nisi vel quotidie recursent vel sub oculis sint semper?
G. -- Memoria diversarum rerum suppetit.
R. -- Et culparum et delictorum et scelerum et ignominiarum et repulsarum et dolorum et laborum atque discriminum, quamvis huic ultime voluptas quedam, ut aiunt, sit adiuncta memorie; in quo tamen intelligitur non tam preteritorum malorum cogitatio quam presentis boni delectatio iucunda esse. Itaque neminem laboris ac periculi meminisse iuvat, nisi quietum ac securum. Paupertatem lete meminit, sed dives; morbum, sed incolumis; servitutem, sed liber; carcerem, sed solutus; exilium, sed reversus. Sola ignominie memoria in mediis licet honoribus tristis est: adeo nichil delicatius, nichil incurabilius est quam fama.
G. -- Memoria multiformis est et multorum temporum.
R. -- In recordatione multiplici multiplex molestia. Quedam nempe conscientiam vellicant, quedam pungunt, quedam vulnerant, alia confundunt, alia exterrent, alia deiciunt; unde fit ut memorantium ora rubor pallorque vicissim in silentio occupent, quod pessimis hominum plerumque accidit, incessusque sit varius, vox incerta et que sunt eiusmodi animi memoria laborantis indicia.
G. -- Memoria prompta est.
R. -- Mallem voluntas pia castumque desiderium et honesta consilia et actus innocui et vita probri nescia.
G. -- Memoria apprime tenax est.
R. -- Unde hec igitur oblivio celestium preceptorum, que tam pauca sunt numero, unde oblivio Dei unius, unde oblivio suimet?
G. -- Memoria admodum tenax est.
R. -- Terrenarum et inutilium rerum credo; quenam vero et quo vaga hec volatilisque memoria, que cum celum terramque peragraverit, in se ipsam nesciens reverti, quod unum necessarium ac salubre erat obliviscitur? In qua etsi forte aliquid delectationis interdum, sepe tamen anxietatis est plurimum. Nec immerito Themistocles, cum ei quidam memorandi artem a Simonide tunc inventam polliceretur, malle se ait oblivionis artem quam memorie discere; et licet hoc ille suo quodam iure respondisse videatur, ut qui nature dono illo supra fidem excelleret cuiusque memoriam innumere quidem rerum atque verborum imagines pregravarent, fere tamen omnibus convenit, ita omnes et dediscenda discitis et discenda dediscitis, in his tantum quorum utilis esset oblivio memoriam exercentes inque id nature finibus non contenti insaniam arte laxatis.
G. -- Memoria omnipotens est.
R. -- Titulus hic uni suus est Deo: multipotens dicere voluisti; si qua tamen insignis memorie vis est, quod omni curiositate melius fuerit, damnosa reiciat, stringat utilia, neque tam sedulo que delectent aggreget quam que prosint.
R. -- Optimo nichil est melius. Quod si fidem dicto queris, ut in optimis te memorem prebeas oportet, memento peccati tui ut doleas, memento mortis ut desinas, memento divine iustitie ut timeas, memento misericordie ne desperes.
9
DE ELOQUENTIA
G. -- At preclarum est eloquium.
R. -- Magnum, fateor, instrumentum glorie, sed anceps, cuspide gemina; et hoc quoque qualiter uti scias refert plurimum.
G. -- Eloquium torrens est et rapidum.
R. -- Haud inepte quidam stulti atque improbi eloquentiam furiosi gladio equiparant: utrunque enim reipublice expedit inermem esse.
G. -- Eloquium clarum est.
R. -- Clarum aliquid varie dicitur: clarus sol, clarum incendium.
G. -- Prefulgidum eloquium est.
R. -- Et lugubres comete et infesti gladii et hostiles galee fulgent. Ut fulgor eloquentie gloriosus sit, sanctitate et sapientia temperetur.
G. -- Copia eloquii ingens est.
R. -- Si quidem iuncta modestie, magnum aliquid supraque communem hominum mensuram non inficior; alioquin mutum esse prestabat.
G. -- Eloquentie satis est.
R. -- Satis eloquentie, parum sapientie fuisse in homine illo scelestissimo Catilina apud Crispum legis, neque is quidem gloriam eloquentie quesivit ullam -- quamquam altiore iudicio non eloquentia, sed loquacitas illa fuit --. Verus enim orator, hoc est eloquentie magister, nisi vir bonus esse non potest. Quod si bonus et sapiens putabas ad oratorias laudes perfectumque munus eloquentie hunc verborum impetum, qui sepe procacibus atque inverecundis uberior est, sive hanc ipsam dicendi peritiam satis esse, fallebaris: lingue volubilitas et verborum copia atque etiam ars quedam sceleratis piisque communia esse possunt; id quod queris bonorum est, non omnium quidem, sed paucissimorum, ita ut mali omnes huius laudis exortes sint, ad quam scilicet animi bona quibus carent, virtus ac sapientia, requiruntur. Quod si sic esse non intelligas, dicam. Sed memineris duarum, de quibus loquor, rerum: diffinitiones in mentem redeant, quarum altera Catonis, Ciceronis est altera. Ille ait: “Orator est vir bonus dicendi peritus”; iste autem “nichil est” inquit “aliud eloquentia nisi copiose loquens sapientia”. Ex his vides ad oratoris atque eloquentie essentiam et bonitatem et sapientiam exigi nec tamen sufficere, nisi et peritia adsit et copia. Ita ut prime ille due virum bonum sapientemque duntaxat, he autem sole nec bonum nec sapientem nec eloquentem quidem efficiant sed loquacem, omnes vero coniuncte perficiant oratorem eiusque artificium, quod profecto rarius atque altius est quam putent qui in multiloquio situm sperant. Tu ergo, si oratoris nomen et eloquentie veram laudem queris, virtuti et sapientie primum stude.
G. -- Eloquentia plena atque perfecta est.
R. -- Pleno atque perfecto nichil deest; deerit autem multum, si premissa defuerint. Ante igitur quam de universo pronunties, hoc unum tacitus tecum volve.
G. -- Eloquentia summa est.
R. -- Supra summum nichil est. His ergo cessantibus, iam summa non erit sed caducum quiddam et informe, cui fundamentum fastigiumque detraxeris.
G. -- Eloquentia dulcis et ornata est.
R. -- Dulcedo et ornatus iste nescio quid blandum seu dolosum, non virile nec sincerum prefert; sed non pluris est apud rectos iudices suavis et compta viri fallacis oratio quam vel meretricis fucus vel mellitum virus vel phrenetici robur vel avari aurum: quicquid est, quamvis appareat ac mulceat, si precipuum essentiale defuerit, nichil penitus aut nichilo proximum videri debet.
G. -- Eloquentie fiducia magna est.
R. -- Magna sepe fiducia magnis periculis viam fecit; ut animum attollat atque adiuvet, frenum accipiat, sese norit, quid agendum instat examinet: absit insolentia pariter et contemptus. Sin progressa liberius virium oblivisci ceperit, non iam fiducia, sed temeritas et audacia est, quo nichil est a sapiente remotius. Hec in rebus omnibus agendis ut aspectu speciosior, sic effectu periculosior ignavia est: illa enim domi pigros et inglorios tenet, hec impellit ardentes et quos extimabatur promotura precipitat, hec sepe bellacissimos viros ostendit imbelles, cautissimos probavit incautos utque ad te redeam, qui disertissimi videbantur, infantissimos patefecit.
G. -- Eloquentia ingens est.
R. -- Ut sit fides historico inter vitia infinita eloquentiam habitasse verique locum teneat auctoritas neque dubium sit quod eloquentie princeps in Rethoricis scribit, eloquentiam sine sapientia esse non posse, que, ut liquet, superioribus adversantur, ista tamen, quolibet modo sumpta, eloquentia certe quo maior, eo damnosior funestiorque, si sola est.
G. -- Eloquentia singularis est.
R. -- Hec est que singulares viros et Grecorum et vestros in perniciem traxit, quod ita esse Demosthenes et Cicero et Antonius non negabunt.
G. -- Eloquentia plausibilis est.
R. -- Si innocenter et absque iactantia utare, vix ulla re citius multitudinis amorem tibi concilies et gloriam queras, si quo nisi mere virtutis artificio queri potest; sin arroganter atque improbe, perfacile tibi discrimen et multorum odia conflaveris. Sapientis dictum est cuiusdam: “Mors et vita in manu lingue”, non unius vero tantum hominis, sed multorum. Quorundam lingue totas everterunt respublicas evertentque; pessimum nocentissimumque mali hominis membrum lingua est: nichil hac mollius, nichil hac durius.
G. -- Eloquentia sonora est.
R. -- Et sonorum fulmen.
G. -- Eloquentia florida est.
R. -- Et floridum aconitum. Denique versa ut libet et reversa: et glorie viam habes arduam et invidie pronam valde.
10
DE VIRTUTE
G. -- Nunquid non saltem de virtute licet gloriari?
R. -- Ut liceat, in illo tantum licet qui virtutis et omnis boni auctor solus atque largitor est.
G. -- Magna est animi virtus.
R. -- Vide autem ne quo maior creditur minor sit.
G. -- Spectata virtus in rebus dubiis est.
R. -- Proprium est virtutis non quid actum sed quid agendum sit, nec quid adsit sibi sed quid desit attendere; unde est ut sepe illam non de quesito gloriantem, sed de querendo sollicitam videamus. Dicerem, si liceret, avaram aut certe avaritie similem esse virtutem: iugiter sitit, quotidie inardescit; quo plus quesierit, eo sibi pauperior videtur et plus appetit; nullus illi desiderii modus est, nullus sat magnus cumulus meritorum.
G. -- Virtus supra humanum morem est.
R. -- Vereor ne superbie sit ista professio, non virtutis.
G. -- Virtus longe clarissima est.
R. -- Fundamentum vere virtutis humilitas, nec tanta claritas ulla est quam elatio non obscuret: scit ille qui clarissimus creatus seque ipsum efferens non obscurus tantum, sed princeps fieri meruit tenebrarum. Quod si illi accidit, quid alii de se sperent?
G. -- Virtus eximia est.
R. -- Non solet virtus esse iactatrix aut miratrix sui, sed imitatrix alieni. Itaque semper anhelans semperque altius aspirans, dum se comparat parvi pendit.
G. -- Virtus consummata est.
R. -- Nunquam hoc virtus de se iudicat: non confidit, nichil arrogat, scit hoc tempus esse militie, non triumphi atque ideo nunquam torpet et semper in actu est, semper quasi nunc incipiens accingitur. Que omnia perfecisse seque undique consummatam credit, crede michi, non est virtus, error est virtuti obvius atque adversus. Quisquis ad summum pervenisse credit, in hoc primum fallitur, quod ubi credit esse non est; deinde quod illuc ferentem viam aberrando deseruit dumque quod non habet anticipat, quod habere potuisset sponte sua negligit. Si quidem nil tam profectui adversum quam perfectionis opinio: nemo studet agere quod peregisse se putat. Error hic sepe magna parantibus obsistit iamque alta prensantibus.
G. -- Virtus pro humana capacitate plena est.
R. -- Si omnem vitam ante oculos ponis perque dies singulos actuum ac verborum et cogitatuum rationem a te ipso exigis, incorruptus rerum arbiter tuarum videbis quantum vacui in anima sit, quantum vitia occupent.
G. -- At saltem communis et mediocris est virtus.
R. -- In rebus altissimis vix mediocritas locum habet; verum habeat, non tamen hec gaudii materia sed laboris ac studii est. Nam qui ad summa disponitur, donec eo pervenerit non quiescet.
G. -- Aliqua est virtus.
R. -- Huius quoque iudicium linque aliis. Et, si qua est virtus, non ibi finis gaudii sed in illo ad quem vera per arduum virtus ducit; eam nempe philosophiam profitemur que non fruendum virtutibus, sed utendum docet. Nondum plene igitur gaudendi tempus est, tot nunc etiam vite periculis circumfusis, sed optandi potius sperandique; gavisurum te sperare potes, sic tamen ut metuas doliturum.
G. -- Si quid boni est, sentio unde sit et in illo gaudeo; quicquid autem deest, scio unde poscendum sit et de illo spero.
R. -- Hec est virtus et iam tuum iter ad verum gaudium invenisti.
11
DE VIRTUTIS OPINIONE
G. -- Quisquis ego sum, opinio de me hominum bona est.
R. -- Opinio rem non mutat.
G. -- Bonum me communis habet opinio.
R. -- Quid si malus tu? Nonne opinio falsa est? Scientem certe falso gaudere dementia est.
G. -- Opinione vulgari bonus dicor.
R. -- Nichil est quod non sibi fingere possit opinio; bonum autem seu malum quod in animis habitat neque diversis opinionibus neque sermunculis variatur. Non si cuncti igitur te mortales bonum dixerint, bonus fies.
G. -- Bonum michi saltem est nomen.
R. -- Melius esse nomen bonum quam divitias multas Hebreorum sapiens ait, idemque alibi: “Melius est nomen bonum quam unguenta pretiosa”. Et valorem boni nominis et odorem fame his verbis expressit, comparatione scilicet auri et unguenti. Quomodo autem seu nomen seu aliud quicquam esse potest bonum, si sit falsum? Qualecunque igitur sit nomen impii, non sit ideo minor impietas. Non inani igitur nomine glorietur, sed illud eiusdem sapientis audiat: “Nomen” inquit “impiorum putrescet” et illud alterius: “Gloria nostra hec est, testimonium conscientie nostre”. Illa si intus tibi obstrepit, quid tibi proderunt adulantium susurri, quid blanditiis aut fictionibus partum nomen? E radice mala nichil boni oritur; neque hinc igitur ortum nomen bonum dixeris, cum verum dicere non possis.
G. -- Bene de me sentiunt cives mei.
R. -- Non refert quid de te alii sentiant, sed quid tu.
G. -- Bene de me loquuntur cives.
R. -- Noli credere: quid loquantur nesciunt et cupide mentiuntur pruritu quodam lingue in utranque partem nimio et consuetudine in naturam versa.
G. -- Bene de me plurimi loquuntur.
R. -- Ignorantibus credere quid est aliud quam volentem falli?
G. -- Bene de me loquitur vicinia.
R. -- Dulciloquio forsan aut muneribus delinita aut de te aliquid sperans; nunquam vel amanti credideris vel speranti.
G. -- Vicini mei nomen meum celebrant.
R. -- Alter alterum decipit, omnes te.
G. -- Bonum michi testimonium cives dant.
R. -- Est intus in anima testis incorruptior certiorque: conscientiam tuam interroga, illi crede.
G. -- Bene de me homines opinantur.
R. -- Opinio ambigue nomen est rei, certissima res est virtus.
G. -- Ego ipse michi vir bonus videor.
R. -- Ergo es malus: boni enim sibi displicent seque accusant.
G. -- Et michi videor et aliis bonus.
R. -- Quid si tu malus, illi autem stulti?
G. -- Bene de me sperant cives.
R. -- Cura ne spes civium falsa sit; turpe est de se sperantes, cum possis aliud, frustrari.
G. -- Credo, sim de quo non frustra sperent multi.
R. -- Si id esses, id non crederes; malum est alios, pessimum autem se ipsum fallere.
G. -- Omnes me virum bonum putant.
R. -- Quid si tu contrarium scis?
G. -- Omnes me virum bonum dicunt.
R. -- Et tu credis omnibus: num te autem dici pudet quod non es? Sed est hoc vobis insitum inter cuncta mirabile, de vobis vestrisque de rebus quamvis occultis plus cuicumque quam vobis credere iuxtaque Flacci sententiam et mendacem timere infamiam et falsa gloria delectari.
G. -- Totum vulgus una voce me laudat.
R. -- Nulla pronior ad errorem atque ad precipitium via est quam per vulgi vestigia: quicquid pene vulgus laudat, vituperio dignum est.
G. -- Cunctis hominibus placeo.
R. -- Placentes hominibus Deus spernit et placere hominibus displicere est Deo: contraria contrariis gaudent.
G. -- Viri boni nomen habeo.
R. -- Vite constantia et honestate servandum est, alioquin facile evanescet; ventus est enim.
G. -- Multe sunt in populo laudes mee.
R. -- Sevisti in agro arido arbores caducas.
G. -- Magne inter doctos etiam laudes mee sunt.
R. -- Si vere, durabunt et, ut ait Cicero, radices agent et propagabuntur; at si ficte, celeriter tamquam flosculi decident.
G. -- Omnes uno ore meam predicant virtutem.
R. -- Non in hominum flatu neque in propria virtute quamvis vera, sed in ipso virtutum omnium auctore gloriandum. Qui contrarium facit, non modo non assequitur assertione hominum quod non habet, sed id ipsum quod habet vel imminuit vel amittit.
G. -- Vulgus omne me predicat.
R. -- Dixi et repeto: quicquid vulgus cogitat vanum est, quicquid loquitur falsum est, quicquid improbat bonum est, quicquid approbat malum est, quicquid predicat infame est, quicquid agit stultum est. I nunc, insanorum sermunculis gloriare!
12
DE SAPIENTIA
G. -- Sapientiam consecutus sum.
R. -- Rem magnam, si vera esset, et inseparabilem a virtute: si illam igitur approbasses, hec probata esset. Sed utraque opinione aliquanto facilior est quam re.
G. -- Sapiens sum.
R. -- Crede autem michi, numquam, si vere esses, hoc diceres. Sapiens enim quantum est quod sibi desit intelligit; non gloriatur itaque sed suspirat.
G. -- Sapientem me profiteor.
R. -- Bene irent res, si tot essent sapientes, quot sapientie professores; nunc illud perdifficile est, hoc vero facillimum.
G. -- Sum sapiens.
R. -- Si vere sapiens esse vis, noli id quidem opinari. Credere se sapientem primus ad stultitiam gradus est, proximus profiteri.
G. -- Studio ad sapientiam perveni.
R. -- Utique sic ad illam pervenitur; sed an tu perveneris recogita. Non est enim res studii brevis, egens aliquot annorum ut relique artes: tota vel longissima opus est vita. Si quis, ut aiunt, tota die currens pervenit ad vesperam, satis est. Notum est illud Platonis, ut alia multa, preclarissimum, quod Ciceroni placet et michi: “Beatum, cui etiam in senectute contigerit ut sapientiam verasque opiniones assequi possit!”. Has tu an calle medio obvias habueris an nescio quo pennato equo vectus ante tempus attigeris, incertum: tam cito sapiens evasisti!
G. -- Sapientie perfectionem celitus accepi.
R. -- Est, fateor, celeste donum sapientia; sed magnus certe vir erat et celi amicus qui dicebat: “Non quod iam acceperim aut perfectus sim”.
G. -- Sapientiam cupida mente comprehendi.
R. -- Ut pecunie rerumque multarum mala, sic sapientie cupiditas bona est. Sed an tu tante rei capax sis videto: certe ille idem “ego me” inquit “non arbitror comprehendisse”. Et ille quoque permagnus erat, qui cum Deo se ipso loquens sic aiebat: “Imperfectum meum viderunt oculi tui”. Hoc est proprium sapientis, imperfectionem suam nosse ac fateri.
G. -- Sapiens dicor.
R. -- Non te tue neque aliene umquam voces sapientem fecerunt, sed res ipsa.
G. -- Sapiens vulgo dicor.
R. -- Vulgus insanos sapientes dicere et sapientes insanos iure suo didicit, quod est ut falsa pro veris veraque pro falsis habeat. Nichil est a virtute vel a veritate remotius quam vulgaris opinio.
G. -- Omnes predicant me sapientem.
R. -- Ad famam fortasse aliquid, ad sapientiam nichil omnino. Sentio autem: superscriptionibus inniteris litterarum, quibus nichil est liberalius; non satis est facere sapientes qui non sunt, sed egregios et insignes faciunt ac verendos, serenissimos insuper et inlustres, ut iam simplex sapientie titulus sit pudori, qui quam paucis conveniat stupor est; obsolevit tamen inter titulos clariores, quos qui scribendo sic accumulant sciunt se mentiri, sed urbani vel mendacio fieri volunt. Vos qui legitis non veros modo, sed citra verum sistere illos rati, publico errore fallimini. Nemo est qui se de suis rebus interroget, omnes aliis de se credunt. Vis autem noscere quam sis sapiens? Verte oculos retro, recordare quotiens in hoc vite cursu cespitaveris, quotiens oberraveris, quotiens offenso pede cecideris, quot pudenda, quot dolenda, quot penitenda commiseris: tunc, si audes, te dicito sapientem; credo autem, non audebis.
G. -- Scio me sapientem.
R. -- Literatum forsan vis dicere. Sunt enim plane literati aliqui, verum licet pauci; sapientes autem pene nulli. Aliud est sapienter loqui, aliud sapienter vivere; aliud dici, aliud esse sapientem. Fuere qui dicerent sapientem nullum; id quam verum falsumve sit non disputo: certe nimis prerupta sententia est et ad desperationem prona et studio adversa sapientie. Hebrei sapientem Salomonem suum predicant -- qui quam sapiens esset turba coniugum pellicumque testatur multoque maxime diis alienis cultus exhibitus --, Romani sapientem Lelium et Catonem. Grecia ipsa dum floruit septem habuisse dicitur sapientes: hi quoque hoc titulo indigni sequentibus visi erant. Qui excusant, dicunt non eos illum sibi titulum absumpsisse, sed ab errantibus populis traditum possedisse. Unus tantum fuit sua professione suoque sapiens iudicio, stultissimus omnium Epicurus, quem titulum cum Metrodoro participare voluit; nec honorificum amici donum ille respuit seque etiam sapientem dici equanimiter tulit, ut sua illa qualisqualis gloria error esset alterius. Unus quoque sapiens Socrates oraculo dictus Apollinis, forsan ideo ut virum illum sapienti proximum falso testimonio falsus deus ad amentiam atque insolentiam irritaret. Hec de antiquis sapientibus dixerim. Felicior etas vestra, que non unus duosve vel septem, sed in singulis urbibus ceu pecudum greges numerat sapientum! Nec mirum sane multos esse, qui tam facile fiant. Venit iuvenis stultus ad templum, preceptores illum sui predicant, celebrant seu amore seu errore; tumet ille, vulgus stupet, plaudunt affines et amici, ipse iussus in cathedram scandit, cuncta iam ex alto despiciens et nescio quid confusum murmurans. Tunc maiores certatim ceu divina locutum laudibus ad celum tollunt, tinniunt interim campane, strepunt tube, volant anuli, figuntur oscula, vertici rotundus et niger pannus imprimitur. His peractis descendit sapiens qui stultus ascenderat. Mira prorsus transformatio nec Nasoni cognita! Sic fiunt hodie sapientes; verus sapiens fit aliter.
G. -- Sapiens sum.
R. -- Solent qui de se magnifice sentiunt prefidenter maiora viribus aggredi inque nisu medio prolapsi suo vel periculo vel pudore condiscere quam iusti rerum extimatores fuerint suarum. Prestat igitur, michi crede, falsas opiniones abicere, insolentiam deponere, insipientiam circumspicere et optare ne qua experiende sapientie necessitas incidat, que declaret de te nichilo gloriatum. Hec rectior tutiorque querende sapientie via est.
G. -- Credo ego ad sapientiam pervenisse.
R. -- At si michi obsequeris, ad illam potius assurgendo nitendoque pervenies quam credendo. Nichil altius ascendit quam humilitas operosa.
13
DE RELIGIONE
G. -- Religione glorior perfecta.
R. -- Religio optima ac perfecta una est, supra Christi nomen supraque petram firmissimam fundata. Relique omnes superstitiones vane et devia et errores sunt, quibus est iter ad tartarum atque ad mortem, non hanc momentaneam sed eternam. Et quot putas quantique viri huius vere religionis inopiam miserabilem passi sunt, cunctis in rebus aliis altiores? Habent illi quod eternum gemant, habes tu unde glorieris et gaudeas, non in te quidem, sed in eo, qui te summa in re tanto maioribus preferre dignatus est, qua nil maius, nil melius tibi tribui poterat in hac vita, de qua loqui aliquid uberius non gravarer, nisi res ipsa celesti lumine pene iam omnibus nota esset.
G. -- Piis sacris initiatus sum.
R. -- Pia sacra religionis huius sunt tantummodo, reliquarum omnium sunt furores ritusque sacrilegi. Neque tamen initiatum esse sufficit; maius est forte quam putas, devoto licet animo dulce negotium. Non enim Deum nosse satis est, quod et demones faciunt qui oderunt; amor et cultus exigitur, his ex rebus constans que utinam tam bene implerentur ab hominibus quam sciuntur!
G. -- De vera religione michi placeo.
R. -- Placere sibi superbire est. Hec autem vera religio, que te Deo religat, Deum tibi, humilitatem piis mentibus inserit, insolentiam extirpat. Sic tibi igitur gaudere permissum, ut quanto letior quantoque religiosior, tanto sis humilior et operibus bonis affluentior, illi gratias agens qui tibi ex hac mortalitate rectum iter ostendit ad eternam vitam.
G. -- Veram religionem (Deo gratias) sum adeptus.
R. -- Bene ais: “Deo gratias”. Custodi autem illam bene ab erroribus, a negligentia, a peccatis et sic habe, si hanc assecutus es et in ea te exerces ut dignum est, cessare controversiam, de qua modo litigavimus, cum sit scriptum sacris in literis: “Pietas est sapientia” et per alium “Initium sapientie est timor domini”. Neque id ipsum tacitum in prophanis, cuius rei Lactantius meminit, Institionum II: affirmat, inquit, Hermes eos qui cognoverunt Deum non tantum ab incursibus demonum tutos esse, verum etiam ne fato quidem teneri. Una, inquit, custodia pietas. Et enim pius homo neque demoni pessimo neque fato subiacet; Deus enim liberat pium ab omni malo namque unicum atque solum bonum est hominibus pietas. Quid sit autem pietas ostendit alio loco his verbis: pietas enim scientia est Dei, eandemque sententiam Asclepium in sermone quodam regio latius explicasse confirmat. Vides ut obstinatissimi duo pagani nostram circumvolant veritatem? Tanta est veri vis, ut linguas sepe hostium ad se trahat.
14
DE LIBERTATE
G. -- In libertate natus sum.
R. -- Non qui nascitur, sed qui moritur liber est. Multum fortune licet in nascentem, in extinctum nichil. Expugnat urbes munitissimas, armatos fundit exercitus, potentissima regna subvertit; inexpugnabilis arx sepulchrum: illic regnum vermibus, non fortune; itaque limen illud ingressi soli mortalium vite huius ab insultibus tuti sunt. Tu te liberum iactas et ignoras, non dico ad sepulchrum, sed an liber hodie in cubiculum sis iturus! Libertas vestra tenuissimo nitens filo, sicut alia quibus fiditis omnia, tremula semper et caduca est.
G. -- Liber sum.
R. -- Idcirco te, ut reor, liberum dicis, quia dominum nullum habes: sed Anneum audi Senecam: “Bona” inquit “etas est; forsitan habebis. Nescis qua etate Hecuba servire cepit, qua Cresus, qua Darii mater, qua Plato, qua Diogenes?” His ille te admonet exemplis; multa sunt alia vel tacita Senece vel ignota. Nunquid non Attilium Regulum meministi, indignum prorsus hoc ludibrio, passum tamen? Nunquid tibi recentior annis Valerianus excidit? Quorum ille modo dux, hic autem princeps populi Romani moxque ille Carthaginensium, hic Persarum servus, ille truci supplicio peremptus, hic longa et misera contabuit servitute. Quid Macedonie Numidieque reges, hinc Persen, hinc Syphacem, memorem atque Iugurtham, regni omnes e culmine Romana lapsos in vincula? Mitto veteres regum casus; etas tua quosdam e regia trusit in carcerem, eundemque una hora et primum regem et ultimum servum vidit, si quidem eo quisque miserior servus est, quo felicior liber fuit. Noli igitur libertate tumescere, quoniam non ex liberis modo, sed ex regibus tam subito servi fiunt. Nec miraberis, cum secundum Platonis sententiam non minus ex servis etiam reges fiant; mutantur assidue res humane, nichil sub celo stabile. Quis in tanta vertigine firmum aliquid ac mansurum speret? Neque vero te liberum hinc dixeris, quod esse dominum tibi non vides, quod parentibus ortus ingenuis nec in acie captus nec venundatus sis; sunt vobis invisibiles animorum domini et in ipsa hominum origine latens pestis est: nascendi genus obnoxium peccato, qua nulla gravior servitus fingi potest. Sunt occulti hostes et bella clandestina, sunt que miseras animas nundinentur, quas, heu!, vili pretio venditis, voluptates fedissime dominarum, que vos inenodabili laqueo vinctos tenent. Ite nunc et libertate gloriamini! Sed vos ceci nichil nisi corporeum videtis, unde eum qui uni mortali subest domino servum dicitis, illum vero qui mille immortalibus tyrannis opprimitur liberum iudicatis: eleganter, ut reliqua! Profecto autem liberum non facit fortuna, sed virtus.
G. -- Liber sum.
R. -- Plane si prudens es, si iustus, si fortis, si modestus, si innocens, si pius; horum si quid abfuerit, pro ea te parte servum scito.
G. -- In libera patria natus sum.
R. -- Urbes quoque tu liberas tua etate pro exiguo flexu rerum post paululum servas nosti. Quod si vel notiora vel clariora sunt vetera, Lacedemon et Athene liberrime urbes, civile primum, mox externum passe sunt iugum. Hierosolyma, sancta urbs et libertatis eterne mater, temporaliter et Romanis servivit et Assyriis, nunc servit Egyptiis. Roma ipsa non solum libera, sed domina gentium, suorum primum civium, post etiam vilissimorum hominum serva fuit, ut nemo unquam libertati, nemo vel imperio suo fidat.
15
DE PATRIA GLORIOSA
G. -- Gloriosa in patria natus sum.
R. -- Plus negotii habes ut in lucem venias. Fulgent minutiora etiam astra per noctem, et Bootes ad solis radios hebet et Lucifer.
G. -- Clarissime patrie civis sum.
R. -- Bene si virtutum hospes, vitiorum hostis. Fortune enim est illud, hoc tuum.
G. -- Patria michi felix ac nobilis est.
R. -- Refert qua nobilitate. Hanc numerus incolarum, hanc insignis opum magnitudo, hanc spectata fertilitas, hanc situs ipse nobilitat, salubris aer, clari fontes, mare proximum, tuti portus, opportuni amnes. Nobilis patria vulgo dicitur vini ferax, olei, frumenti, frequens armentis ac gregibus, auri scatebris et argenti. Bonam terram dicitis ubi fortes equi, ubi pingues boves, ubi teneri hedi, ubi dulcia demum poma nascuntur: ubi autem boni viri, id nec queritis quidem nec quesitu dignum ducitis: extimatores egregii! Atqui summa patrie laus sola virtus est civium. Recte ergo Virgilius gloriam ac felicitatem cum describeret Romanam, nichil horum ad que sola respicitis dignatus attingere, unam urbis et imperii magnitudinem atque altitudinem attigit animorum. Felicem denique prole virum dixit; ea est enim vera urbium felicitas, vera nobilitas.
G. -- Preclara civibus bonis patria est.
R. -- Quid si tu obscurus? Quid si claritas ipsa te prodet eque latebris eruet et in apertum trahet? Promptius in luce notaberis.
G. -- Famosissima est patria.
R. -- Non tam infamis esset Catilina nisi tam famosa in patria natus esset. Gaio etiam et Neroni alter infamie acervus imperium accessit et mundi: natos in vertice fortune favor extulit, quo latius noscerentur.
G. -- Nobilissima in patria vivo.
R. -- Multorum aut contemptui patens aut invidie: sine altero in magna urbe vix vivitur. Illud tutius, hoc clarius malum, utriusque autem hec ipsa quam predicas natalis soli nobilitas causa est. Tot inter oculos nulle sunt latebre.
G. -- Notissima ex patria sum.
R. -- Malim per te patria quam tu propter patriam notus sis. Nisi vero per te fulseris, quid tibi lux patrie preter tenebras allatura est? Multos habuit claritas magne urbis obscuros, quos abunde claros parvi ruris obscuritas habuisset.
G. -- Inclita michi patria est.
R. -- Est que suas sibi laudes habeat tuasque participet: quicquid bene gesseris, prima quodamodo patrie laus erit. Fuit qui Themistoclis gloriam Athenis ascribere niteretur, qui plane pergraviter et ut talem virum decuit respondit: cum enim sibi Seriphi anguste et ignobilis insule quidam incola inter iurgia obiecisset non eum sua, sed patrie gloria clarum esse, “Neque hercle, ait, aut ego obscurus si Seriphius, aut tu si Atheniensis clarus esses”: non splendori patrie, sed virtuti proprie fidebat, virilius plane quam Plato, maior licet ille philosophus. Sed existunt interdum in magnis etiam ingeniis magni et mirabiles errores; is ergo inter cetera magne sue felicitati claritatem patrie ascribebat. Ut enim totum noris hac in parte excellentis viri animum, aiebat Plato se pro multis gratias agere; recte id quidem, modo intelligat cui quibusve pro donis gratie sint agende: ille vero nature gratias agebat primum quod hominem eum et non mutum animal, quod marem et non feminam, quod Grecum et non Barbarum, quod Atheniensem et non Thebanum, denique quod etate Socratis, non alio tempore genuisset, ut scilicet esset a quo doceri posset atque instrui. Vides inter gratulandi gloriandique causas ut Atheniensem quoque ponat originem. Quid hic dicam, forsan expectas. Ego vero, etsi de hoc uno sermo sit institutus, quando tamen tanti viri mentio incidit, quid de hoc toto illius sermone et aliis sit visum et michi etiam videatur dicam simul. Scio quosdam claros ac disertos viros incunctanter asserere nichil unquam ab aliquo esse dictum delirius, quorum in sententiam quin, ut dici solet, eam pedibus parum abest. Nam quid, queso, attinet his gaudere? Quero enim: quid si barbarus, quid si mulier natus esset? An non multi barbari multis Grecis et virtute et ingenio meliores extiterunt? An non femine alique et rerum gloria et inventione artium quibuslibet viris optabiliores? Quid denique si bos, quid si asinus nasceretur? Quid ad hunc ipsum de quo loquimur Platonem, qui iam non Plato esset, sed id potius quod natura parens edidisset? Nisi forte pythagorice credebat insanie, e corpore in corpus animas commigrare, quo nichil unquam certe stultius, nichil impudentius, non dicam a philosopho, sed ab homine dictum fuit, nichil magis veritati dissonum ac pietati, nichil demum a quo religiose aures magis abhorreant. Quid deinde? An Atheniensem nasci clarum adeo, ut non eque clarum esse posset alibi, Thebis etiam, natum esse? An non Homerus et Pythagoras ipse et Democritus et Anaxagoras et Aristoteles et mille alii alibi quam Athenis nati clarique habiti, non minus quam qui nati sunt Athenis? Ac ne a Thebis abeam, quas spernere Graii solent, an non, si ingenium queratur, Thebis natus est Pindarus, quem imitatione prorsus inaccessibilem Flaccus ait? si rerum claritas gestarum, Liber pater atque Hercules tam famosi, ut Alexander Macedo contemptor omnium ferme mortalium illos duos ut altissimum atque ultimum signum glorie sibi proponeret imitandos? sin utrunque, nonne recenti memoria et pene ante oculos erat Thebanus Epaminondas summus philosophus, summus dux Grecorumque omnium recto sub iudice omnis evi princeps? Hic est qui Lacedemones pene funditus evertit et Athenienses Platonis sic exterruit, ut eo mortuo, quasi summo terrore liberati, illico se in luxum ignaviamque resolverent. Quo adhuc etiam apud Thebas florente, quot Athenis inertium et stultorum milia fuerint quis facile animo metiatur? Non igitur quod Athenis, sed quod talis natus esset ac genitus, hoc est tali ingenio talique animo, tali denique et parentum indulgentia et rerum temporalium facultate ut erudiri posset et ad omne bonum opus institui, gratias agere decuit tam anxie doctum virum illi Deo qui hec ei dederat, non Socrates, non Athene, cuius in schola et in qua urbe quot et iniqui fuerint et indocti opinari promptius sit quam nosse. Et ut urbem sileam, habuit schola illa inter multos Alcibiadem et Critiam, illum patrie hostem, hunc sevissimum tyrannorum, quibus quid preceptor Socrates contulerit Plato ipse respondeat, vel sic intelligens quam inane est quod terreni doctrina preceptoris discipulorum auribus instrepit, nisi gratia magistri celestis aspiret, sine qua nichil omnino Socratem potuisse fatendum, quanquam Dei mendacis oraculo, ut predictum est, sapientissimum iudicatum, inter duas tamen simul uxores procacissimas anus -- ipse vel alius quantumlibet rem excuset -- ineptissime conversatum. Sed hec et reliqua incidenter, preter unum illud quo Platonem talem virum hac eadem vanitate gloriose patrie implicitum fuisse cognosceres, non ut magni comitis clipeo tuum tegas errorem, sed ut accuratius illum vites cui succubuisse summa etiam cernis ingenia.
G. -- Ampla in patria vitam ago.
R. -- Multa sunt ample urbis incommoda: distat templum, distat forum -- illud animo nocet, hoc corpori --, distant opifices atque amici, qua quidem nulla durior distantia, quos laboriosum visere, negligere inhumanum; audis ut de hoc queritur Flaccus:
Cubat hic in colle Quirini,
hic extremo in Aventino, visendus uterque.
Quocunque ire decreveris, ceu peregre profecturus domui tue dispone, quando et an redeas incertum et ipse reditus cum labore est, sepe etiam cum errore; ferro ac magnete iter agitur: hac eas facilius, hac rectius, hac curiam, hac theatrum vites, hac balneum effugias, hac macellum. Hi et mille alii sunt urbium scopuli, inter quos navigans domum tuam quasi alterum orbem petis, vix te ad illam perventurus sperans. Et hoc quoque apud ipsum Flaccum legis ut Philippus orator, domum
dum redit foro, nimium distare Carinas
iam grandis natu queritur.
He parvo in oppido molestie cessant omnes, quicquid queritur iuxta est.
G. -- E parvo oppido in immensam urbem commigravi.
R. -- E tranquillo portu procellosum sponte pelagus ingredi temeritas est, nec minor ideo quia leti eventus. Fecit hoc tamen et gens Claudia e Sabinis Romam petens, e Tusculo Marcus Cato, ex Arpino Marius ac Cicero successitque feliciter. Sed ubinam tales viri? Non tuto quidem in exemplum trahitur quicquid raris et summis ingeniis attemptatum est. Postquam tamen solvisti funem, omni studio inter difficultates enitere, inter alta consurge, consilio ceptum regens; quod hic boni dixerim, plures erunt ad virtutes stimuli. Erunt forte quos ad gloriam sequi velis, erit ubi te exerceas, ubi cum paribus possis de laude contendere pudebitque testium tantorum. Multis sepe quod vis animi non dabat, contulit vis pudoris, et ad ignaviam profligandam sepe plus spectator valuit quam virtus. Et hi hercle quorum proxime memini et accitus Curibus Numa Pompilius, Corduba profectus Seneca Leptique veniens Severus multique alii ex aliis locis, ubique futuri magni viri, ut aliquanto maiores Rome essent emulatio virtutis et illustrium copia exemplorum prestitit. Stude ergo quod unicum bonum est in hac tua commigratione ne pereat, neu nil aliud migrando quesieris quam ut te coram pluribus nove patrie fulgor nudet.
